Yekta YILDIZ
Bünyan'da Halıcılık:
Bünyan dolaylarında kadının ekonomik yönden belirleyici bir işlevi vardır. Temel uğraş halıcılıktır. Kızlar ilköğretimden önce halı tezgâhının başına geçer. Erkekler gurbete gidince, tüm işler kadının üstüne kalır.
“Kışın halı yazın harman
Dizimde kalmadı derman”
ya da
"Ankara İstanbul viran kalasın
Giden esnafını geri salasın
Her taraftan elin kolun bağlansın
Son solukta bana muhtaç olasın”
gibi mani ve türkülerle bu durum halk edebiyatına yansımıştır.
Dünyaca ünlü Bünyan halılarının mazisi Selçuklular dönemine kadar dayanır. Sanayinin daha gelişmediği yıllarda, halı için gerekli olan her türlü ip, elde yapılmakta ve renkleri de yine nebati boyalarla veya yünün doğal rengi olarak kullanımı sürmekte idi. Halı ipinin en büyük özelliği ise ipinin has yünden olması idi.
1907 tarihinde Pozant adında bir halı uzmanı Bünyan’a yerleşince, yerli halktan Mustafa Börkü ile ortak olarak İngiltere’nin Manchester şehrinden fabrikasyon halı ipi ve Almanya’dan da suni boyalar ithal etmeye başladılar. 1908 yılından itibaren, Bünyan halılarında, suni boyalarla boyanmış ithal yün ipi kullanılmaya başlanılmıştır.
Dış piyasalarda haklı üne sahip Bünyan halıları, yılların geleneği olarak Bünyan’da hemen hemen her evdeki halı tezgahlarında üretilmeye devam ediyor. Halı için gerekli ipler Uşak’tan alınıp Kayseri’de boyatılıyor. Bir nevi halı fabrikası görünümündeki Bünyan’da halı dokuyan kızlar, 30-35 günde bitirdikleri 6 metrekare halı sonrası ikinci halıya geçmeden önce bir, iki haftalık dinlenme süresi yaşıyorlar. Dokunan halılar, "ince çiçek buğdaylı, üzümlü, dönmeli, kirpikli" adları verilen geleneksel motifleri taşıyor. Gördes düğümüyle dokunan Bünyan halılarının çözgüsü pamuk ipliğinden yapılıyor
Bünyan halılarını dört grupta toplamak mümkündür:
-
İpi elden yapılıp, tabii boyalarla boyanan halılar.
-
Sentetik boyalarla boyanmış, ithal yün ipinden yapılan halılar.
-
Boyasız, yünün doğal renginden yapılan halılar
-
Sırf ipekten yapılan halılar.
Halılar, evlerde ahşap tezgâhlar üzerinde dokunur. Önceleri büyük ebatlı halılar, birkaç bayan tarafından dokunur, hızlı ilerleyen bayanlar, atkı sırası geldiğinde, diğer arkadaşlarını beklerlerdi. Bu halının kalitesini artırırdı. Şimdilerde bu uygulama yapılmamakta, her bayan kendi bölümünün dokuyup gitmektedir. Bünyan halılarının standart ölçüsünde boy, enin bir buçuk katıdır. Bünyan halıları ebatlara göre değişik şekilde isimlendirilir şöyle ki:
-
50 x 100 cm. yastık
-
90 x 135 cm. arşın çeyrek
-
120 x 180 cm. seccade
-
150 x 225 cm. karyola
-
200 x 300 cm. kelle
-
6 m2 den sonra 12 m2 ye kadar olan halılar ise taban olarak adlandırılır.
Bünyan halılarının modelleri üç ana grupta toplanabilir:
-
Çiçekli :1-İnce çiçekli (Emprime) 2-İri çiçekli (Bademli – Ferahan)
-
Geometrik Motifli : a- Kazak (Sandıklı) b- Şirvan c- Buhara d- Ladik Bu eski motifler, alındıkları yerlerin ismiyle anılmaktadır.
-
Göbekli : a- Keşan b- Lâlezar c- Hayâlî vb.
Bünyan halılarının her cm2 sinde en az 17, en çok 30 ilmek bulunur. (ipek halılar hariç) Halıda, ilmek sayısı ne kadar fazla olursa kalitesi o kadar yüksek demektir. Kalite konusunda, halının çarp olmamasına da dikkat etmek gerekmektedir. Çarpıklık, halının değerini düşürür. Ayrıca halının arkasındaki ilmeklerin de düzgün olması gerekmektedir.
Bünyan’da halıcılık manilere de yansımıştır. Yörenin kız ve kadınları, halı tezgahı başında çektiği çileleri manilerde şöyle dile getirmektedirler:
Halıya kestim saçak
Üstüne koydum bıçak
Burda halı tükenmez
Hadiň Avşar’a kaçak
***
Halının ardı doldu
Kızların benzi soldu
Çıkmaz olsun bu halı
Gelinler verem oldu
***
Altın yüzüğüm var benim
Parmağıma dar benim
Şu Bünyan’ın içinde
Yeşil gözlü yâr benim
***
Halı dokurum atlas
Babamın borcu bitmez
Şu halılar çıkalı
Çoğu kız gelin gitmez
***
Vur kirkiti inlesin
Kalpler seni dinlesin
Halının direğine
Koy başın serinlesin
***
Ellerimin nasırı
Halının hatırası
Dokumam bunu amma
Çeker beni parası
***
Enli kenar bitmiyor
Çividisi yetmiyor
Halı çıktı çıkalı
Kızlar suya gitmiyor
***
Hoşaf kaynar boruçta
Çok zor olur oruçta
Haydin şahbaz dokuyak
Kim geçecek yarışta
***
Halı dokurum halı
Bitmez gâvurun malı
Şu halılar çıkalı
Kızların benzi sarı
***
Kayadan indim anca
Elimde yeşil yonca
Şu halının yüzünden
Ateşe yandım amca
***
Kayalar kaynağında
Al kına parmağında
Şu Bünyan’ın kızları
Hep halı ilmeğinde
***
Bu köylüyü sel keser
Bünyan’da hep yel eser
Kayseri'nin kızları
Ayda bir halı keser
***
Dama koydum yakacak
Bugün Bünyan yanacak
İnce halı çıkalı
Kaba halı bitecek
***
Dokunur güzel halı
Bünyan diye bir yerde
Kızların kaderleri
Yazılıdır halıda
***
Evimizin arkası
Halının fabrikası
Sevgilim halı almış
Bünyan’dır hep markası
***
Halı dokur elleri
Model bakar gözleri
Gönlü bekler yarini
Şu Bünyan’ın kızları
***
Halı dokur elleri
Türkü söyler dilleri
Hiç yorulmak bilmezler
Bizim Bünyan kızları